Futuryzm narodził się we Włoszech. Od wieków Włochy słynęły z wielkich dokonań Renesansu, czy później Baroku. Natomiast przez dwa stulecia przestały pełnić dominującą rolę w sztuce. Pierwszy kierunek nowoczesnej sztuki - fowizm - narodził się we Francji, kubizm również tam się narodził. Natomiast we Włoszech panował kult historii. Jako pierwszy zmianę jaka miała nastąpić w sztuce włoskiej zakomunikował poeta Filippo Tommaso Marinetti. Za początek Futuryzmu uznaje się rok 1909, kiedy to Marinetti 20 lutego, na własny koszt ufundował umieszczenie Manifestu Futurystycznego na pierwszej stronie dziennika “Le Figaro”. Tak, więc Futuryzm jest pierwszym kierunkiem, gdzie nawa została nadana w manifeście, a nie później przez krytyków. Z łac. futurus znaczy przyszły. Marinetti zastanawiał się jeszcze nad takimi nazwami jak: dynamizm, czy elektryczność. Nazwy te wyraźnie sugerują co go interesowało. Futuryzm powstał jako kierunek przeciwstawiający się tradycji. Futuryści krzyczeli aby burzyć muzea, nazywając je cmentarzyskami, a archeologów, krytyków sztuki i innych instytucjonalnych ekspertów obwiniali o regres w sztuce włoskiej. Futuryzm cechował zainteresowanie ruchem i nowoczesnym miastem. Poznaliśmy już dwóch artystów działających na pograniczu kubizmu i futuryzmu - orfistów - Legera i Delenay’a. Natomiast futuryzm jako pierwszy w sposób tak dosłowny wysunął postulat tworzenia sztuki związanej ze zmianami ogólno cywilizacyjnymi, jednak w przeciwieństwie do Legera, który ukazywał połączenie się ludzi i maszyny - poprzez traktowanie ich w swoich obrazach tymi samymi środkami formalnymi - ukazując pewien niepokój to futuryści byli zafascynowani nowoczesną technologią. Futuryzm był agresywnym ruchem u samych podstaw. Artyści byli zwolennikami wojny - uważali ją za higienę świata - wraz z nią gloryfikowali wartości takie jak patriotyzm, anarchizm, wartości za które się umiera. Ten bunt i agresja wynikał bezpośrednio z wielkiej tradycji włoskiej sztuki, która swą wielkością hamowała wszelki dalszy rozwój.

“Wspaniałość świata, wzbogaciła się o nowe piękno: piękno szybkości! Samochód wyścigowy ze swoim pudłem zdobnym w wielkie rury podobne do wężów o ognistym oddechu… ryczący samochód, który zdaje się pędzić po taśmie karabinu maszynowego, jest piękniejszy od Nike z Samotraki.” Marinetti

Pierwsza wystawa Futurystów odbyła się w Mediolanie 30 kwietnia 1911 r. Swoje prace w liczbie 50 obrazów wystawili wtedy Umberto Boccioni, Carlo Carra i Luigi Russolo. Chcieli oni wzbudzić kontrowersję, jednak jakby na przekór wystawa spodobała się krytyce. Wynikało to z prostej przyczyny. Mimo nowej tematyki - zainteresowaniem miastem, maszynami, oświetleniem elektrycznym - środki malarskie jakimi artyści się posłużyli nie były niczym nowym. W tym czasie w Paryżu kubizm zapoczątkowany przez Picassa i Braque’a był już w końcowej fazie analitycznej, natomiast futuryści jeszcze się z odkryciem kubizmu nie spotkali. Ich obrazy w środkach formalnych były inspirowane impresjonizmem, postimpresjonizmem i techniką neoimpresjonistyczną - pointylizmu.

Giacomo Balla, Dynamizm psa na smyczy, 1912.

Dobrze ilustruje to obraz “Dynamizm psa na smyczy” G. Balla. Po manifeście Marinettiego powstał manifest bezpośrednio odnoszący się do sztuk plastycznych - Manifest techniczny malarstwa futurystycznego autorstwa Boccioniego. Oto fragment “Wszystko się rusza, wszystko biegnie, wszystko się obraca gwałtownie. Żaden kształt nie trwa przed nami ustalony, lecz ukazuje się i znika bezustannie. Wskutek tego, że siatkówka zatrzymuje obraz, wszystkie rzeczy w ruchu mnożą się, odkształcają, i w przestrzeni, przebiegają, tworzą ciągi wibracji. Tak, więc koń w biegu ma nie cztery nogi, lecz dwadzieścia” Boccioni kwiecień 1910. W obrazie Balli mamy w sposób bardzo ciekawy ukazany ruch praktycznie każdego elementu na obrazie. Porusza się głowa psa, jego uszy, ogon, łapy, smycz wiruje jak spirala, nogi postaci i płaszcz. Artysta ukazał scenę najprawdopodobniej na ulicy nie pokazując żadnych elementów krajobrazu, jedynie drogę, która również ukazana jest w ruchu. Podkreślam kwestie ukazania postaci i psa w dość nieokreślonej przestrzeni, ponieważ w manifeście Boccioniego znalazły się również takie sformułowania jak “nasze ciała wnikają w tapczany, na których siadamy, a tapczany wnikają w nas, podobnie jak przejeżdżający tramwaj wchodzi w domy, które z kolei walą się nań i zlewają z nim”Boccioni. Boccioni pisząc te słowa dysponował pomysłem, ale jeszcze nie konkretnymi środkami formalnymi. Te środki dopiero dostarczy zetknięcie się z kubizmem. Dlatego Balla wydaje się, że jeszcze w tym obrazie podszedł do niego dość asekuracyjnie - jeszcze nie było jasne jak ukazać rzeczy z pozoru nieruchome, a jednak w jakimś stopniu ruchome. To zlewanie się ludzi i otaczającego świata będzie później przez futurystów coraz bardziej dopracowywane.

Giacomo Balla, Dziewczynka biegnąca na balkonie, 1912.

Drugi przykład Balla to Dziewczynka biegnąca na balkonie. Postać dziewczynki wypełnia cały kadr obrazu. Jest ujęta jakby w formie zwolnionej taśmy filmowej. Obraz ułożony jest jakby z mozaiki - widać tu inspirację techniką puentylizmu Seurata. Jednak i w tym obrazie widzimy próby eksperymentowania z zasadami nowego kierunku. Artysta nie wykształcił tutaj nowych środków malarskiego wyrazu, choć ruch jest ukazany naprawdę ciekawie.

Na wystawie o której mówiliśmy pojawił się jeden głos krytyczny odnośnie wystawy. Ardengo Soffici wytykał futurystom prymitywizm stosowanych środków formalnych i błazenadę - manifest futurystyczny bardzo anarchistycznie napisany nie został zupełnie oddany w obrazach. Artyści Boccioni i Carra oraz poeta Marinetti ruszyli w postaci “karnej ekspedycji” do Florencji, gdzie napadli niczego nie spodziewającego się krytyka w kawiarnianym ogródku. Bójka - a właściwie spoliczkowanie krytyka - zakończyła się interwencją policji. Kiedy dnia następnego policja eskortowała futurystów do pociągu do Mediolanu, Soffici dowiedziawszy się kim byli napastnicy - wcześniej nie był świadomy kim byli napastnicy - wraz z kolegami z redakcji (“La Voce”) pojechali na dworzec kolejowy i sprowokowali bójkę w ramach odwetu. Finał tej historii był dość udany, Soffici przeszedł na stronę futurystów.

W tym czasie z Paryża wrócił Gino Severini, który koniecznie chciał zabrać pozostałych futurystów do Paryża w celu poznania kubizmu. Wyjazd się udał, dzięki sfinansowaniu go przez Marinettiego. Boccioni, Russolo i Carra spędzili w Paryżu dwa tygodnie odwiedzając pracownię Picassa i Braque’a. Po powrocie do Mediolanu podjęli gorączkową pracę przemalowując swoje obrazy i tworząc nowe. Wprowadzili oni do swoich prac rozbicie przedmiotu i widzenie symultaniczne inspirując się kubizmem. Już 5 lutego 1912 roku futuryści otworzyli drugą wystawę.Wystawa podróżowała po całej Europie - z Mediolanu do Londynu, Berlina - gdzie jeden z kolekcjonerów zakupił 24 z 35 obrazów. Jego kolekcja była pokazywana w Hamburgu, Amsterdamie, Hadze, Monachium, Wiedniu, Budapeszcie, Frankfurcie, Wrocławiu, Zurychu i Dreźnie. W latach 1913 - 14 kolekcję niemieckiego bankiera - kolekcjonera oglądała publiczność w Chicago, a Marinetti wygłosił odczyt w Moskwie. Pojawiło się bardzo wiele artystów na całym świecie, którzy przyjęli ideę futuryzmu. Futuryzm proponował, aby idącemu postępowi techniki towarzyszył postęp w sztuce, więc była to dość ogólna zasada.

Gino Severini, Dynamizm tancerki, 1912.

W obrazie widzimy już poczynione postępy. Futuryści zarzekali się, że nie inspirują się kubizmem - który jako kierunek bardzo prężnie rozwijający się - traktowali jako nową formę akademizmu. Tak mówili, ale jednak bez kubizmu nie poczynili by postępu. Dla twórczości Severiniego inspiracją były z pewnością tancerki postimpresjonisty Degas. Będąc w Paryżu dowiedział się o nowej przestrzeni w malarstwie, którą stworzył kubizm. W rezultacie powstała mieszanka składająca się z żywych kolorów, łamania form i ukazania ruchu.

Wracając do Giacomo Balli, mimo, że namalował chyba najsłynniejsze realistyczne studium ruchu to później wyraźnie poszedł w kierunku abstrakcji.Zaczął poszukiwać jak oddać ruch za pomocą abstrakcyjnych wzorców. Niektóre z efektów jego poszukiwań są bardzo ciekawe np. Prędkość motocykla, 1913; Szybkość samochodu, 1913. ;Planeta Merkury przechodząca przed słońcem, 1914.

Kolejnym artystą jest Luigi Russolo. Z wykształcenia był muzykiem, malował obrazy, ale zasłynął przede wszystkim ze specyficznej instalacji, która służyła mu do tworzenia muzyki. Postawił on sobie za cel stworzenie muzyki adekwatnej do epoki , którą rządzi energia mechaniczna. Dźwięki miały przypominać odgłosy maszyn. Odbywał on koncerty, a swoim utworom nadawał tytuły. Oryginalna instalacja niestety się nie zachowała.

Carlo Carra, Pogrzeb anarchisty Gallego, 1911.

Kolejny przedstawiciel futuryzmu. Pogrzeb anarchisty Gallego prezentuje chyba najlepiej figuralną kompozycję, która poprzez liczne diagonale i rozbicie przedmiotów eliminuje różnice między obiektami, a przestrzenią.

Niewątpliwie najważniejszym przedstawicielem futuryzmu jest Umberto Boccioni. Jego twórczość jest bardzo zróżnicowana. Był malarzem i rzeźbiarzem.

Umberto Boccioni, Ulica wchodzi do domu, 1911.

Jeden z najbardziej znanych obrazów. Obraz charakteryzuje się bardzo jasnymi kolorami, gdzie ciepłe i zimne kolory właściwie równoważą się ze sobą. Kobieta na balkonie i budynki po prawej stronie namalowane są chłodnym niebieskim co kontrastuje z ciepłym centrum obrazu, które faktycznie zdaje się jak w tytule wchodzić do domu. Dodatkowo efekt wzmacniają zniekształcone budynki chylące się do środka. Obraz jest dynamiczny poprzez wiele linii diagonalnych, intensywny kolor oraz samą treść - ludzi przemieszczających się pospiesznie po mieście, którzy oglądani są przez trzy kobiety wyglądające z balkonów.

Umberto Boccioni, Śmiech, 1911.

Bardzo ciekawy obraz. Aby dopatrzeć się w nim postaci należy bardzo uważnie obserwować kształty, które zlewają się w jedno. Najprawdopodobniej oglądamy scenę spotkania trzech prostytutek z trzema mężczyznami. Pierwsza kobieta jest dość widoczna - od jej śmiechu wziął się tytuł obrazu, druga jest obrócona plecami. Reszta siedzi przy stole.

Umberto Boccioni, Jedyna forma ciągłości w przestrzeni, 1913.

Boccioni w swoich rzeźbach przekazał postulaty bardzo podobne jak w swoim malarstwie. Przede wszystkim dążył do stworzenia rzeźby otwartej - przeciwieństwa zamkniętej statuy. Zależało mu aby pokazać nieskończoność linii, aby rzeźba wtapiała się w otaczającą ją przestrzeń. Ważnym elementem było światło elektryczne, które miało kształtować płaszczyzny. Boccioni chciał aby materiał rzeźbiarski również dostosowany był do nowych czasów. Proponował wprowadzić do rzeźby szkło, drewno, tekturę, żelazo, cement, końskie włosie, tkaninę, lustra, światło elektryczne. O ile malarstwo futurystyczne czerpało bardzo wiele z kubizmu, o tyle rzeźba Bocciniego zdecydowanie wyprzedziła kubizm.

“Rozbijamy tedy wszystko i proklamujemy absolutne i całkowite zniesienie skończonej linii i zamkniętej w sobie statuy. Rozwieramy postać i faszerujemy ją środowiskiem. Oświadczamy, że środowisko, jako świat dla siebie i o właściwych sobie prawach, musi współuczestniczyć w kompleksie plastycznym”

Antonio Sant’Elia, La Citta Nuova, 1914.

Wizjonerskie rysunki architektoniczne, niezrealizowane. Architekt chciał budować wieżowce bez dekoracji, bez otaczającej je zieleni (natury), chciał używać materiałów takich jak żelbet, szkło i inne tworzyła, inżynieria tego czasu na to pozwalała.Odrzucał masywne formy i proste statyzne bryły.