Sztuka Nowoczesna określana też nazwą modernizmu to okres wielu zmian w dotychczasowej estetyce i koncepcjach. Okres ten trudno scharakteryzować w taki sposób jak minione epoki historyczne. Trudno jest znaleźć jakiś konkretny styl, który kształtowałby tzw. “myśl epoki”. Koncepcje artystyczne bardzo różnią się od siebie nawzajem, a postacią artysty jest teraz indywidualna nowoczesna jednostka, która nie podlega żadnym zasadom. Nowością w okresie nowoczesnym jest powstawanie grup artystycznych, które tworzą kierunki nowoczesnej sztuki. Niektóre z grup ogłaszały manifesty opisujące cele powstania grupy, założenia, odezwę do społeczeństwa. Takim ugrupowaniem są futuryści, którzy w 1909 ogłosili swój manifest na pierwszej stronie francuskiego dziennika “Le Figaro”, czy surrealiści, którzy w 1924 r., a później 1929 wydali pełny manifest. Nie wszystkie ugrupowania miały określone cele, a przynajmniej nie zawsze otwarcie je manifestowały. Trudno jest określić główne zasady, które dominowały w sztuce w okresie modernizmu. Z pewnością trudne czasy, nadchodząca pierwsza WŚ w 1914 r., pojawienie się maszyn, powstanie fotografii i szybki rozwój nauki w pewien sposób uświadomił potrzebę zmian również na polu sztuki. Jeszcze do końca XIX w. rozwijał się kierunek określany akademizmem, który był oficjalnie nauczany w państwowych akademiach sztuk pięknych. Styl ten nawiązywał do antyku i renesansu, był realistyczny, a tematy jakie poruszał wiązały się z religią, mitologią oraz historią tzw. malarstwo historyczne. Malarstwo to jak i rzeźby charakteryzowały się dokładnym wypracowaniem szczegółów, ale tematy jak i sposoby kształtowania form zupełnie nie pasowały do czasów nowoczesnych, a przede wszystkim były to tematy błahe, banalne. Styl ten trwał od XVII w. i nawet wraz z nastaniem impresjonistów, czy później artystów - o zbiorczej nazwie - postimpresjonistów, popularność akademizmu nie zmalała.

Pierwszym nowoczesnym ugrupowaniem artystycznym byli fowiści. Nazwa oznacza “dzikie bestie”, a nadana została w 1905 r. przez krytyka na wystawie w paryskim Salonie Jesiennym. Na wystawie fowistów znajdowała się rzeźba z brązu w renesansowym stylu nie pasująca do reszty prac. Krytyk Louis Vauxcelles krzyknął wtedy “Donatello wśród dzikich zwierząt!”.

Głównymi przedstawicielami grupy są Henri Matisse, Andre Derain i Maurice Vlaminck. Główne inspiracje czerpali oni z impresjonizmu oraz artystów takich jak Georges Seurat (neoimpresjonizm) i Paul Cezanne, Vincent van Gogh, Paul Gauguin określanymi zbiorczą nazwą - postimpresjonistów.

Najwybitniejszym przedstawicielem grupy jest Henri Matisse. Najstarszy z kolegów i nieformalny “przywódca” grupy. W 1895 r. wstąpił on do pracowni Gustave’a Moreau, którego pracownia nie była związana z dominującym na akademiach stylem akademickim. Moreau zachęcał uczniów do eksperymentowania z techniką malarską co zresztą sam im pokazywał - wyciskał farby prosto z tuby na płótno, czy pozwalał aby farba akwarelowa samoistnie spływała po papierze. Zachęcał też do podejmowania krytyki własnych prac.W 1898 Moreau umiera. Matisse wstępuje do pracowni akademickiego artysty Cormona, jednak był on już zbyt mocno zaangażowany w nowej estetyce i rozstał się szybko z pracownią Cormona. Matisse wraz z przyjacielem Marquetem zaczął malować widoki Paryża tak jak wcześniej impresjoniści.

Matisse kiedy rozstał się z pracownią Cormona dołączył do pracowni Eugene Carriere, gdzie poznał Andre’a Derain’a. Matiss był o 11 lat starszy od kolegi oraz był bieglejszym malarzem, co wywarło podziw na Derain’ie. Na retrospektywnej wystawie Vincenta van Gogh’a w Galerii Goupila w Paryżu Derain poznał Matisse’a z Vlaminck’iem. Artystą, który nie zdobył formalnego wykształcenia - za młodu był cyklistą wyścigowym, zarabiał też na grze na skrzypcach. Twórczość van Gogha wywarła na wszystkich duży wpływ. W późniejszym czasie okaże się, że Vlaminck zainspirował się pełnią kolorów malarstwa van Gogha, natomiast Matisse był bliższy twórczości Gauguin’a, który używał ciemniejszej tonacji. Jednak wszystkich artystów łączyła jedna cecha - zainteresowanie czystym wyrazistym kolorem i to był właśnie główny środek wyrazu fowistów.

Poniżej znajdują się omówione wybrane prace fowistów:

Henri Matisse, Przepych, spokój i rozkosz, 1904.

Obraz ten wykonany jest w technice pointylistycznej, którą wynalazł neoimpresjonista George Serat. Polega ona na zestawianiu drobnych punktów, kresek, czy plam barwnych czystych kolorów, które w bliskim kontakcie ze sobą tworzą kolor, który nie jest zmieszany wcześniej na palecie, ale miesza się w samym wzroku widza przy zachowaniu odpowiednio dużej odległości od płótna.

Obraz Matisse’a spodobał się krytyce na Salonie Niezależnych w 1905 r. jednak tylko najbliższe mu grono przyjaciół w pełni zrozumiało wymowę dzieła. Matisse pokazał na płótnie pejzaż w którym wkomponował kobiece akty. Jednak w przeciwieństwie do płótna Serat’a postacie Matisse’a są płaskie, malowane tą samą, niezróżnicowaną plamą co tło. Postacie pełnią rolę kształtów, a nie kobiecych ciał. Matisse z pewnością zainspirował się też pracą “kąpiące się Cezanne’a” oraz postaciami tahitańskich kobiet z prac Gauguin’a. Można, więc uznać, że Matisse na jednym obrazie podsumował twórczość impresjonizmu i postimpresjonizmu - stwierdzenie brzmi, że mimo wielkiego szacunku do poprzedników należy zacząć nowy etap, aby wprowadzić coś nowego na polu sztuki. Poprzednie kierunki zaoferowały już wszystko co miały do przekazania. Dla Matissa tym etapem będzie skupienie się funkcji dekoracyjnej dzieła. W swoim obrazie wszystkie elementy sprowadza koniec końców do jednej płaszczyzny, która nie opowiada żadnej konkretnej historii tylko wyraża emocje. Można uznać ten obraz za początek ukształtowania się zasadniczych zasad fowistów:

- operowania czystym nie zmieszanym kolorem.
- traktowanie kompozycji malarskiej jako jednolitej całości, gdzie jej każdy element ma swoje znaczenie.
- zerwanie z tradycją przeszłości przede wszystkim z podporządkowania się kolorowi lokalnemu oraz przeciwstawienie się ograniczeniom jaki narzuca wzrok. Wizja artysty i kolory z wyobraźni, które łączą się w całość były głównym celem.
- dominacja koncepcji o dekoracyjnej funkcji obrazu.

Henri Matisse, Radość życia, 1906.

Radość życia to druga najważniejsza praca artysty. Wystawił ją na Salonie Niezależnych w 1906 r. jako jedyną swoją pracę. Obraz jest przykładem malarstwa kontrolowanego - Matisse poświęcił wiele uwagi przy układzie elementów i kolorze. Płaski modelunek, każda postać ujęta jest w konturze wypełnionym czystym kolorem. Da się wyodrębnić plany i głębie obrazu, która kształtowana jest poprzez zmniejszanie postaci w miarę oddalania się ich od pierwszego planu. Matisse starał się aby obraz przede wszystkim był obrazem - czyli płótnem i farbą - a dopiero potem pejzażem, portretem, czy martwą naturą. Zależało mu na nie naśladowaniu natury, lecz na ekspresji koloru i wyobraźni. Mimo widocznej głębi obraz stanowi jednolitą całość. Każdy element jest przemyślany i potrzebny w kompozycji. Ekspresja Matisse’a w Radości życia nie objawia się w temacie, czy środkach wyrazu - obraz przedstawia nagie kobiety na łonie natury - emanuje spokojem, jest wyzbyty ciężaru. Właśnie to świadczy o ekspresji jego obrazu. Kompozycja charakteryzuje się też licznymi diagonalami, czyli ukośnymi liniami, które sprawiają, że statyczna tematyka ukazana jest w dynamiczny sposób. Widać je w postaci pochylonej kobiety po lewej stronie, grupie tańczących w okręgu dziewczyn oraz w sposobie kształtowania drzew - falujące linie nałożone na duże fragmenty czystego koloru, które istnieją w obrazie jakby samodzielnie nie oddzielając kolorów ale je przenikając. Podkreślają one lekkość i spokój kompozycji, ale sprawiają również, że jest ona żywa. Matisse posługuje się metodą klauzonizmu opracowaną przez Gauguina - jest to metoda polegająca na stosowaniu jednolitych plam barwnych otoczonych konturem - jednak Matisse w przeciwieństwie do Gauguina posługuje się konturem w mniej skrępowany sposób, różnicuje go i pozwala aby niektóre partie obrazu konturowi się wymykały, a nawet żeby linia istniała sama dla siebie.

Henri Matisse, Przepych, 1907.

W obrazie artysta zmierza w pełni do zanegowania przestrzeni. Widać oczywiście postacie, które znajdują się w odpowiedniej kolejności w obrazie, ale ujęte są jakby w perspektywie kulisowej. Matisse coraz bardziej staje się przekonany prymacie dekoracyjnej funkcji sztuki. Ważna dla niego stała się także wypowiedź artysty Maurice’a Denisa.

“Pamiętać, że obraz zanim stanie się koniem bitewnym, nagą kobietą lub jakąkolwiek inną anegdotą, jest przede wszystkim powierzchnią płaską pokrytą farbami w określonym porządku”

Później wykona dwa wielkie dzieła: Taniec(1909 - 1910) i muzyka (1909 - 1910), które powstały na zamówienie w celach czysto dekoracyjnych. W pracach tych można dopatrzeć się motywów ze sztuki prymitywnej, którą Matisse - jak zresztą wielu innych artystów - kolekcjonował.

Henri Matisse, Kobieta w kapeluszu, 1905.

Obraz wystawiony na Salonie Jesiennym jest chyba najlepszym przykładem swobody techniki fowistycznej. Sportretowana kobieta to żona Matisse’a. Jej twarz zwrócona jest w kierunku widza. Jej wzrok wydaje się jakby pytał widza o coś. Twarz jest skupiona i poważna. Krytycy mimo tego, że cenili artystę uznali ten obraz za karykaturę kobiety. Jednak wyraźnie można odczuć powagę obrazu i jakby manifest nowej techniki. Kompozycja zdynamizowana jest barwnymi plamami, widoczne są diagonale, kompozycja jest jednoplanowa - widoczny jest brak rozróżnienia między postacią kobiety, a tłem. Kolorystyka charakteryzuje się szeroką gamą barwną co oznacza, że na obrazie występują i ciepłe i zimne kolory, choć zimne zdecydowanie dominują w postaci zielonego i niebieskiego koloru. Widoczne są liczne kontrasty barwne, temperaturowe i dopełnieniowe.W obrazie występują barwy czyste, czyli nie złamane z innymi kolorami. Brak modelunku światłocieniowego, występuje synteza barwy i światła - światło uzyskiwane jest dzięki barwie. Formy obwiedzione są widocznym konturem.

Henri Matisse, Portret pani M. z zieloną pręgą, 1905.

Drugi portret żony również wywołał krytykę. Matisse eksperymentował z nim z kolorem w sposób bardziej wystudiowany. Obraz jest płaski jednak po prawej stronie kobiety zielone tło poprzez kontrast temperaturowy odcina się od postaci i tworzy złudzenie sztucznej głębi. Po drugiej stronie natomiast oranż przy twarzy kobiety wysuwa tło na pierwszy plan. Ciekawym zabiegiem jest zastosowanie zielonej linii podkreślającej kształt nosa. Zieleń ta kieruje wzrok w głąb. Te wszystkie zabiegi bardzo komplikują i ubogacają kompozycję, a przede wszystkim świadczą o geniuszu Matisse’a.

Henri Matisse, Czerwony pokój, 1908 - 1909.

Obraz na pierwszy rzut oka nie robi wrażenia. Dominujący czerwony kolor jest dość intensywny, a w takiej ilości nawet wydaje się agresywny. Matisse użył go, ponieważ wierzył, że poprzez namalowanie nim stołu i ścian - czyli większej części obrazu - uda mu się pozbyć złudzenia głębi, które towarzyszy w malarstwie przedstawiającym. Mimo dobrej teorii i realizacji ten zamysł się jednak nie udał - widz z łatwością po niewielkiej chwili odkryje głębie w obrazie. Jednak z całej serii obrazów jaki wykonał ten wydaje się najbardziej bliski zamierzeniom.

Henri Matisse, Martwa natura z różowymi cebulami, 1906.

W 1906 r. Matisse wrócił z Algierii, przywożąc ze sobą ludowe wytwory tkanin i ceramiki. Był zafascynowany prostotą i dekoracyjności ich wykonania. Martwa natura z różowymi cebulami jest próbą oddania prymitywnej sztuki. Matisse pokazał ten obraz Jeanowi Puy mówiąc, że to obraz miejscowego listonosza z Collioure. Ten jednak domyślił się, że to obraz Matisse’a. W obrazie widać zamierzoną naiwność oraz tendencje - która będzie towarzyszyła artyście do końca - do redukcji elementów malarskich do tego co zasadnicze.

Henri Matisse, Ślimak, 1953.

Matisse pod koniec życia, kiedy nie mógł już malować i jeździł na wózku inwalidzkim wycinanki. Sam wycinał lub wydzierał elementy, a jego pomocnicy układali je na podłożu. Pomysł takich prac pojawił się w momencie tworzenia malowideł ściennych dla fundacji Barnesa w 1930 r. oraz w trakcie przygotowywania ilustracji do książki Jazz w 1947 r. Wycinane szablony służyły mu początkowo jako pomoce w układania elementów na obrazie, dopiero później zaczął je stosować jako główną technikę w której wykonywał prace.

Ślimak jest w pełni abstrakcyjną pracą. Artysta wyzbył się w niej w pełni przedstawiających elementów, choć mimo płaskości nie zanegował głębi - niektóre elementy zachodzą na siebie, tworząc delikatne kontrasty. Matisse wykorzystał w obrazie kolory podstawowe takie jak: czerwień, żółć i niebieski. Dodatkowo użył kolorów dopełnieniowych: zieleń, oranż, czy fiolet. Najbardziej wyrazistym elementem jest niebieski prostokąt - wielkości rolki papieru - który z dominującym oranżem tworzy kontrast dopełnieniowy i nadaje intensywności pracy. Wszystkie kolorowe elementy były wcześniej malowane przez artystę techniką gwaszu. Jest to kryjąca farba, która jednak delikatnie nałożona na cienki papier pozwala oddziaływać bieli kartki. Jedynym w pełni kryjącym elementem jest czarny fragment, w pełni nieprzejrzysty.

Kolejnym głównym przedstawicielem jest Andre Derain. Wychował się w mieszczańskiej rodzinie, a kiedy postanowił zostać malarzem jego rodzicom to się nie spodobało. Dopiero kiedy Matisse spotkał się z nimi osobiście i powiedział, że Derain ma wielki talent - rodzice docenili wybraną drogę życiową syna. Dla Derain’a fowizm był tylko krótką drogą eksperymentowania. W dużej mierze powtarzali oni to co postimpresjoniści już wcześniej opracowali. Oczywiście fowizm wprowadził nowe ciekawe wytwory.

Stare drzewo z 1904 r. jest obrazem jeszcze przed fowistycznym. Derain posługuje się w nim śmiałym pociągnięciem pędzla, ale kolory i głębia są bardzo naturalne - stosunkowo ciepły pierwszy plan i zimny niebieski dalszy.

W obrazie z 1905 przedstawiającym dzielnicę Marsylii mamy już do czynienia z estetyką fowizmu. Kolory są w pełni z wyobraźni - drzewa są niebiesko czerwone, czasem z zielenią oranżem i żółcieniem. Obraz jest płaski, plany nie są wyodrębnione, a postacie ujęte są konturem wypełnionym czystym kolorem tzw. klausonizm.

Andre Derain, Port w Londynie, 1906.

Kolejny świetna w pełni fowistyczna praca. Przedstawia port w Londynie - statek oraz mniejsze barki i holowniki oraz marynarzy przy pracy. Derain zastosował tu wyraziste kontrasty temperaturowe między intensywną czerwienią i błękitem, które dominują w obrazie. Posługuje się on szerokimi pociągnięciami pędzla kształtując duże fragmenty jednym kolorem - tak jak burta statku i holowniki obok niego - oraz mniejszymi wręcz mozaikowymi kolorami, które składają się na mniejsze wyposażenie statku. Artysta poprzez zróżnicowanie kładzenia farby i kolory w pełni oddał głębię w obrazie poprzez zastosowanie perspektywy barwnej - jaskrawe i ciepłe kolory na pierwszym planie są zróżnicowane od najdalszego planu z mostem poprzez ciemne rozmyte zielenie. Ciekawe jest też zastosowanie pionów w obrazie poprzez maszt, komin i most na dalszym planie. Kompozycje dynamizuje też diagonalne ustawienie statku i ujęcie go z podwyższonej perspektywy. Warto też zaobserwować co było dość charakterystyczne dla fowistów, że w obrazie nie ma żadnych cieni - wszystko potraktowane jest jasnym, czystym kolorem.

Andre Derain, Taniec, 1905.

Można wyróżnić dwa główne tematy fowistów - tematy inspirowane naturą i podjęte subiektywnej interpretacji oraz liryczne tematy z wyobraźni. Derain w przeciwieństwie do Matisse’a nie malował tematów z wyobraźni, ale ten obraz jest wyjątkiem i dlatego jest ciekawy. Inspiracja ludami prymitywnymi rozpoczęły się już w okresie postimpresjonizmu, a główny zainteresowanym był Paul Gauguin. Derain wzorował się na jego twórczości jednak w przeciwieństwie do poprzednika jego praca Derain nie podszedł refleksyjnie do tematu tak jak to robił Gauguin. Jego praca jest eksperymentem tematu z wyobraźni, a realizacja poprzez stylizację postaci jest bardzo dekoracyjna.

Ostatnim artystą, którego omówimy jest Maurice Vlaminck. Wydaje się, że Vlaminck najbardziej zaangażował się w zasady fowizmu. Matisse i Derain eksperymentowali w różnych tematach i technikach, natomiast Vlaminck był zafascynowany van Gogh’iem i stosowaniem czystego koloru. Vlaminck’a można określić jako “dłużnika impresjonizmu”. Nie badał światła, ani nie malował wyszukanych tematów. Jego cechą charakterystyczną było ekspresyjne malowanie i cieszenie się możliwością używania żywych barw.

Podsumowując fowizm jest pierwszym kierunkiem XX w., ale należy pamiętać, że nie jest on bardzo rewolucyjny. Podsumował on dorobek poprzedników (impresjonistów i postimpresjonistów), a także pokazał, że kolor w malarstwie może być zupełnie niezależny od realnego świata. Fowizm zainspirował też artystów określanych szeroko ekspresjonistami, natomiast największe zmiany przyniósł dopiero kubizm, który niedługo omówimy.